معدنکاوی در زباله های الکترونیکی

همین وزن گوشی تلفن همراه علاوه بر طلا حدود 100 کیلوگرم مس و سه کیلوگرم نقره را در کنار فلزهای دیگر در خود جای داده است ، میزان طلا و نقره استحصالی از موبایل ها کمتر از استحصال طلا از معادن با عیاری در حدود 1 تا 2 درصد PPM نیست . این فعالیت اقتصادی به شکل درست تر آن در کشورهایی مثل سوئد و ژاپن به صورت صنعتی انجام می شود که اقدام به جداسازی فلزات باارزش از زباله های الکترونیکی می کنند.

با این حال در ایران بیشتر به استحصال دستی و زیرپله ای بازیافت فلزات باارزش اقدام می شود که آلودگی های زیست محیطی زیادی دارد. به همین دلیل بسیاری از کشورهای توسعه یافته که بزرگترین تولید کننده زباله های الکترونیکی هستند، آن را به کشورهایی مانند چین ، هند و کشورهای افریقایی می فرستند تا حتی خطرات استحصال این فلزات که همراه با مواد سمی بسیار هستند را از خود دور کنند. در گوشه ای از یک فروشگاه بزرگ موبایل فروشی در حومه شهر فیلادلفیا که آخرین دستاوردهای موبایل هوشمند خودنمایی می کند این اعلان دیده می شود: «بازیافت موبایل » امروزه قطعات الکترونیکی مانند موبایل و کامپیوتر به عنوان سریع ترین منبع تولید زباله شناخته شده اند و امریکا به عنوان بزرگترین تولید کننده زباله های الکترونیکی مطرح است .

نیکی مهربانی ، کارشناس بازیافت مواد با می گوید: عمر بیان این مطلب به کوتاه تجهیزات کامپیوتری و موبایل از یک طرف و تنوع طلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید از سوی دیگر سبب شده رفته رفته زباله های الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا تبدیل شود. وی می افزاید: رفتار کشورها با این زباله ها و بازیافت آنها در کشورهای توسعه یافته ، در حال توسعه و عقب مانده بسته به سیاست های دولت متفاوت است .

به طور مثال در امریکا چنین روندی در حالی که این زباله ها در برخی کشورها به ویژه در کشورهایی که از نظر مواد معدنی در مضیقه هستند، به یک ارزش افزوده برابر با فعالیت های معدنی تبدیل شده است اما در کشورهای پیشرفته یا آن را تعمیر و بازسازی کرده و دوباره در کشورهای محروم یا مناطق محروم کشور خود استفاده می کنند یا آن را تحت استانداردهای شدید زیست محیطی و با هزینه های بالا استحصال می کنند یا آن را به کشورهای افریقایی ارسال کرده یا برای بازیافت به چین و هند می فرستند.

وی اضافه می کند: طبق کنوانسیون بازل موادی که خطرناک هستند از قطعات الکترونیکی باید جدا شده و بعد به کشورهای دیگر ارسال شوند که از آنجا که اغلب این اقدامات توسط دلالان انجام می شود، به علت هزینه بسیار بالا، این جداسازی انجام نمی شود و قطعات الکترونیکی به همان شکل به کشورهای کوچک افریقایی صادر شده و در حقیقت این کشورها به محل دامپ زباله های الکترونیکی مانند کیس کامپیوتر، موبایل و... تبدیل می شوند. وی در ادامه با بیان اینکه برای جمع آوری این زباله ها و جداسازی فلزات باارزش آنها، مکانیزم های خاصی طراحی شده است ، می گوید: بسیاری از فروشگاه های تجهیزات الکترونیکی ، محلی برای دریافت تجهیزات کهنه و فرسوده دارند و علاوه بر آن کانکس هایی برای اینکار در نظر گرفته شده است .

بعد از این مرحله بخشی از این زباله ها برای جداسازی فلزات باارزشی مانند طلا و نقره و برخی عناصر کمیاب در کارخانه ها بازیافت می شود. وی ادامه می دهد: با این حال شرکت های سازنده این قطعات خود اجازه بازیافت این مواد را ندارند اما دولت با در نظر گرفتن سیاست های تشویقی ، شرکت های سازنده را به ساخت کالاهایی که هر چه بیشتر قابل بازیافت باشند، ترغیب می کند. وی با بیان اینکه در اکثر بوردهای مادربوردهای الکترونیکی به ویژه موبایل یا مادربوردهای کامپیوتر از طلا و نقره به خاطر رسانا بودن به میزان زیادی استفاده می شود، گفت : مردم به راحتی نمی توانند طلا و نقره به کار رفته را تشخیص دهند.

به فلزات زیادی مانند طلا، نقره ، وانادیوم ، تیتانیوم و تنگستن در گوشی های موبایل ، کیس های کامپیوتر و دیگر لوازم و دستگاه های الکترونیکی استفاده می شود ولی استحصال این فلزات نیازمند فناوری خاصی است که در ایران وجود ندارد و از طرف دیگر احتمالا هزینه آن بالاست . وی می افزاید: تنها فلزی که استحصال آن راحت و اقتصادی تر نسبت به سایر فلزات است ، طلا و نقره موجود در قطعات موبایل و کیس های کامپیوتر است و این درحالی است که با وجود یک بازار پر مصرف 80 میلیونی تاکنون هیچ مرکزی به طور صنعتی و رسمی ، فلزات باارزش به کار رفته در زباله های الکترونیکی یاد شده را استحصال نکرده است و تا جایی که اطلاع دارم به طور محدود، از فیلم های رادیولوژی ، مقدار کمی نقره آن هم به صورت شیمیایی ، گرفته می شود.

بصیری ادامه می دهد: این درحالی است که کشور ما به خاطر برخی ملاحظات ، باید نسبت به کشورهای دیگر صرفه جویی از طریق مواد بازیافتی داشته باشد اما می بینیم نه تنها در مصرف دارای الگو نیستیم بلکه همه چیز را چندین برابر کشورهای توسعه یافته مصرف می کنیم و بعد از مصرف نیز مواد و کالاهایی که مقادیر زیادی انرژی صرف ساخت آن شده و تقریبا 100 درصد آن قابل بازیافت است را بازیافت نمی کنیم و جز در استحصال آهن قراضه ، مس ، آلومینیوم و سرب آن هم در قطعات بزرگ و قابل صرفه و همچنین پلاستیک و کمی نیز شیشه ، پیشرفتی به دست نیاورده ایم . وی با بیان اینکه با برنامه ریزی و دوراندیشی و البته حمایت دولتی باید به بازیافت فلزات و دیگر مواد به کار رفته در زباله های الکترونیکی اقدام کنیم ، می گوید: به عنوان مثال مس در تمام مدارهای الکتریکی به کار رفته و درصد خوبی هم دارد و می توان با بازیافت آن به همان اندازه از تولید مس از خاک های معدنی که آثار زیست محیطی زیادی به دلیل تولید اسید سولفوریک دارد، خودداری کرد.

وی با اشاره به یکی از کارخانه های ژاپنی که در زمینه بازیافت فلزات باارزش از قطعات الکترونیکی فعالیت دارد، گفت : استخراج طلا و نقره از داخل گوشی های همراه حسابی رونق دارد به گونه ای که این کارخانه بین 200 تا 300 کیلو شمش طلا با خلوصی معادل 99/99 درصد در ماه تولید می کند که قیمت آن حدود 8/8 میلیون دلار است . بصیری می افزاید: در این کارخانه مدارهای الکترونیکی در داخل کوره هایی مانند کوره های سرب و روی ایران قرار می گیرند و طلای آن در اثر حرارت آب شده و از سوراخی در زیر کوره خارج می شود. طلاهای مذاب پس از خروج از کوره به صورت شمش های طلا قالب گیری می شوند. وی با اشاره به اینکه میزان تولید طلای این کارخانه تقریبا برابر با میزان تولید طلایی است که از کارخانه های استخراج طلا از سنگ معدن به دست می آید، تصریح می کند: این کارخانه همچنین از کابل ها و جوهرهای سیاه که حاوی پلادیوم و نقره هستند و کارت های حافظه قدیمی انواع فلزها را استخراج می کند.

وی تاکید می کند: بررسی ها نشان می دهد کوره هایی مشابه کوره های سرب و روی در این کارخانه ها استفاده می شود و فناوری پیچیده ای در آنها به کار نرفته و با یک بررسی فنی و اقتصادی احداث چنین کارخانه ای در ایران نیز امکانپذیر است .

معدنی به می گوید: در بازیافت طلا و نقره از قطعات الکترونیکی ، با اسید، عناصر مزاحم را به شکل محلول در می آورند و از محیط خارج می کنند و طلا را که ذوب نمی شود استخراج می کنند.

برای مس نیز چنین فرآیندی طی می شود. وی با بیان اینکه بازیافت ، فناوری پیچیده ای ندارد، می افزاید: نکته مهمی که در بازیافت طلا، پلاتین ، نقره و سایر فلزات باارزش به این شکل باید مورد توجه قرار گیرد، کنترل فاضلاب صنعتی و خنثی سازی اسید به کار رفته در فرآیند است که هزینه بسیار بالایی را تحمیل می کند و فرآیند هایی را باید طی کرد که از نظر زیست محیطی پر دردسر هستند و مواد سمی و بخارات سمی به وسیله استنشاق و پوست به سرعت جذب می شوند. وی ادامه می دهد: کشورهای توسعه یافته خود کمابیش به بازیافت فلزات گرانبها می پردازند ولی در سال های اخیر با سرعت بیشتری به سمت ارسال این زباله ها و بازیافت آن در کشورهای دیگر می روند. وی تصریح می کند: البته علاوه بر فلزات گرانبها، نیمه هادی های به کار رفته در این قطعات ، حاوی عناصر گرانبها و نایابی هستند که در صورت استحصال کامل آن ، از نظر اقتصادی بسیار باصرفه هستند و به دلیل اینکه کشورهای معدودی مانند چین چنین ذخایری را از عناصر کمیاب در دست دارند، بازیافت این مواد برای کشورهای حتی توسعه یافته که صنایع الکترونیکی شان به صادرات عناصر کمیاب از چین بستگی حیاتی دارد، می تواند بسیار مهم و ضروری باشد.

رسا اضافه می کند: یکی از ابزارهای مهم و برنده چین در مقابل امریکا، صادرات عناصر کمیاب است و با هرگونه نوسان و تغییر در صادرات این مواد به کشوری مانند امریکا، بسیاری از صنایع بزرگ و پیشرفته با چالش های بسیار جدی روبه رو می شوند و از آنجایی که دنیا، دنیای اطلاعات و آی تی و الکترونیک است ، توجه به بازیافت عناصر کمیاب و فلزات باارزش می تواند از وابستگی کشور کم کرده یا حداقل ارزش افزوده بسیار خوبی را فاهم کند. این فعال معدنی در بیان اینکه چرا بخش خصوصی در ایران به دنبال بازیافت و استحصال فلزات و عناصر کمیاب از قطعات الکترونیکی نیست ، می گوید: به نظر نمی رسد مسائل و مشکلات زیست محیطی باعث تمایل نداشتن بخش خصوصی به این مبحث باشد چون به طور معمول آخرین اولویت در این مسائل متاسفانه ملاحظات زیست محیطی است و بیشتر به دلیل صرفه اقتصادی نداشتن و نبود مواد مورد نیاز به میزان کافی ، خصوصی ها تمایلی برای ورود به این مبحث ندارند.