تلاش طـلایی در «تالقان»

فضل‌احمد یلغوز، خبرنگار بی‌بی‌سی در افغانستان به این منطقه سفر کرد تا درباره میزان و چگونگی استخراج طلا از بستر این رودخانه، جمعیت مشغول به این کار و همچنین زندگی افراد و خانواده‌هایی که اقتصاد آنها وابسته به این شغل است، اطلاعاتی به‌دست آورد.
او می‌گوید: با وجود ناامنی مناطق اطراف جاده منتهی به تالقان، این شهر و حومه آن آرام است و ده‌ها کارگر در کنار رودخانه تالقان مشغول استخراج طلا هستند. این کارگران به طور سنتی و با دست این کار را انجام می‌دهند. بیرون آوردن سنگ، ریگ و ماسه از بستر رودخانه و شستن آن روی پوست حیوانات در کنار رودخانه، شغلی است که از صدها سال پیش تا به حال بدون تغییر ادامه یافته است.
مقدار طلایی که این کارگران به‌دست می‌آورند اندک است و رفتن داخل آب در روزهای سرد زمستان هم به هیچ صورت خوشایند نیست، اما آنها مجبورند زنبیل‌های خود را از ماسه بستر رودخانه پر کنند تا در کنار رودخانه بشویند. سختی کار به این شیوه باعث شده که این کارگران خواستار کمک دولت شوند. آنها می‌گویند اگر دولت کمک کند، هم کار آنها ساده‌تر خواهد شد و هم میزان درآمدشان بیشتر خواهد بود.
جمعه‌خان یکی از این کارگران است. او از کودکی مشغول زرشویی بوده و انتظار دارد دولت بلدوزری در اختیار آنها قرار دهد. او که از کارش به شدت ناراضی است، می‌گوید اگر این کارگران بلدوزری در اختیار داشته باشند، به مقدار ریگ و ماسه بیشتری دسترسی خواهند داشت و در نتیجه، طلای بیشتری استخراج خواهند کرد. جمعه‌خان تخمین می‌زند در آن صورت درآمد کارگران تا ۱۰ برابر افزایش خواهد یافت.
اما مسئله این است که بر اساس قانون، تمام معادن و منابع طبیعی افغانستان به دولت تعلق دارد. به همین دلیل کار استخراج این کارگران هم به نوعی غیرقانونی شمرده می‌شود، در نتیجه به نظر می‌رسد دولت به درخواست جمعه‌خان به سادگی پاسخ مثبت نخواهد داد. بسیاری از ساکنان روستاهای نزدیک به رودخانه تالقان، خانوادگی مشغول استخراج طلا هستند. مردان، نوجوانان و حتی کودکان هر روز به امید پیدا کردن طلا در بستر رودخانه، از ماسه تا صخره‌های بزرگ را زیر و رو می‌کنند. محل شست‌وشوی ماسه و ریگ در کنار رودخانه، «دکان» نام گرفته و هر گروه کارگران یک «دکان» دارند.
کارگرانی که در پی کشف طلا عرق می‌ریزند، پس از ساعت‌ها کار سنگین و طاقتفرسا، ساعتی زیر نور خورشید، سفره پهن می‌کنند. با جمع شدن آنها بر سر سفره، فرصتی دست می‌دهد تا سر صحبت را با آنها بیشتر باز کنم. یکی از این کارگران نوجوان ۱۲ سال‌های است که موافقت می‌کند کارش را در جمع گروهی از همکارانش دنبال کنم. او و همقطارانش بچه‌های آفتاب‌سوخته‌ای هستند که چند نان گندم و یک ظرف چای سر سفره خود دارند. آنها روی سنگ‌های کنار رودخانه تالقان، لقمه‌های نان را با چای قورت می‌دهند تا نیروی بیشتری برای استخراج یکی از قیمتی‌ترین فلزهای جهان پیدا کنند. این نوجوان یکی از ده‌ها نوجوانی است که برای تامین نیازمندی‌های خانواده‌اش مجبور شده مانند یک کارگر حرفه‌ای در بستر رودخانه تالقان مشغول کار باشد. او به مدرسه می‌رود، اما روزهای تعطیل و ساعت‌های بیکاری خود را بین ریگ و ماسه می‌گذراند. در واقع، او در جامعه مردسالار و سنتی حومه شهر تالقان، مسئولیت اقتصادی پدرش را بر عهده گرفته است. پدر او در یک تصادف معلول شد و او با این کار به جای پدر، خانواده را تامین می‌کند، هر چند یافتن و جدا کردن قطعه‌های بسیار کوچک و ریز طلا از بین خروارهای ماسه و سنگ در بستر پر آب رودخانه برای او کار سختی به شمار می‌آید.
او روزانه ده‌ها زنبیل ماسه از رودخانه بیرون می‌آورد و به دکان می‌برد. سپس ریگ و ماسه را از ابزاری که «جالی» نام دارد، عبور می‌دهد تا سنگ‌های بزرگ جدا شوند، سپس ماسه‌هایی را که احتمال دارد قطعه‌های کوچک طلا در آن باشند، روی نمد و پوست گاو یا گوسفند می‌ریزد و با سطل روی آن آب می‌ریزد تا ماسه‌ها به کل از روی پوست برود و تنها طلا بین پشم و پوست بماند، البته اگر طلایی وجود داشته باشد. او با گروهی از کارگران مانند خودش در یک جا کار می‌کند. اگر گروه شانس بیاورد، محصول این کار دسته‌جمعی در پایان روز، حدود یک تا دو گرم طلا خواهد بود و سهم او از این مقدار برابر با ۵۰ تا ۱۰۰ افغانی می‌شود.
خانواده او تنها خانواده افغانستانی نیستند که معاش آنها وابسته به رودخانه طلایی تالقان است. این رودخانه از کوه‌های هندوکش به این نقطه می‌رسد و در مسیر خود از فرخار در جنوب شرق تالقان تا محلی که این رودخانه به رودخانه قندوز می‌پیوندد، شمار زیادی از مردم مشغول همین کار هستند. در رود قندوز هم ساکنان اطراف رودخانه تا نزدیک رودخانه آمو و همچنین اهالی روستاهای کنار رودخانه آمو به طور سنتی مشغول زرشویی هستند. در ولایت شمال شرقی بدخشان نیز رودخانه‌هایی جریان دارند که منبع طلا شناخته می‌شوند و مخارج خانواده‌های بسیاری را تامین می‌کنند. هنوز آمار دقیقی از افرادی که در ولایت تَخار مشغول زرشویی هستند و همچنین شمار خانواده‌ها و جمعیتی که از نظر درآمدی وابسته به این شغل در رودخانه‌های زرخیر این مناطق هستند، در دست نیست.
استخراج طلا یا زرشویی به این شکل، شغل سنتی دانسته می‌شود که انجام آن برای مدت‌های طولانی پیامدهای محیط‌زیستی هم داشته است. در چند سال گذشته، نگرانی‌هایی مطرح شده مبنی بر اینکه ادامه زرشویی در رودخانه تالقان باعث تخریب کناره‌های رودخانه شده و به شاهراه تخار-بدخشان در امتداد این رودخانه هم آسیب رسانده است. فدامحمد تاشی، رئیس اداره معادن ولایت تخار نیز می‌گوید برنامه‌هایی برای سامان‌دهی شغل زرشویی در دست است.
اما اکنون تنها چیزی که برجاست، شاخه‌ای از گستره استخراج غیرقانونی طلاست که علاوه بر افریقا، ویتنام و اندونزی به افغانستان هم کشیده شده است.