108606

فیروزه نیشابور، اسیر استخراج سنتی

دنیای معدن - مرغوب‌ترین فیروزه جهان از این معدن به‌دست می‌آید، معدنی در ۷۰ کیلومتری نیشابور که رگه‌های فیروزه‌ای رنگ آن در دنیا نظیر ندارد.

معدن فیروزه نیشابور نه‌تنها مهم‌ترین معدن فیروزه کشور است، بلکه در سطح جهانی نیز به‌دلیل کیفیت عالی آن به‌ویژه انواع عجمی و شجری، ممتاز بوده و از شهرت خاصی برخوردار است. نمونه‌های به نمایش گذاشته شده از سنگ طبیعی فیروزه این معدن در موزه لندن، سازمان زمین‌شناسی تهران و مشهد خود گواه بر این مدعی است.
البته نکته قابل توجه معدن فیروزه نیشابور این مسئله است که سالانه این معدن حدود ۴۵ تن استخراج دارد اما به‌دلیل استخراج سنتی، فیروزه‌ها خرد شده و ظرفیت واقعی تولید این معدن که حدود ۵۰ تن است، محقق نمی‌شود. البته از سوی دیگر نیز از خام‌فروشی کردن این سنگ با ارزش نباید غافل بود.


موقعیت جغرافیایی «دهکده معدن»
معدن فیروزه نیشابور در ۵۵ کیلومتری شمال‌غربی نیشابور، در جاده قدیم سبزوار و در روستای «معدن» قرار دارد که به‌طور تقریبی از هر تن سنگ فیروزه خام این معدن ۸ تا ۱۰ کیلوگرم فیروزه به‌دست می‌آید. دهکده معدن که در دره منطقه کانی‌سازی واقع شده، محل سکونت کارگران معدن است. کوه‌های منطقه معدن فیروزه در نیشابور از آهک‌های نومولیت‌دار همراه با ماسه سنگ و اسلیت تشکیل شده است. این رسوبات حاوی ذخایر متعدد گچ و نمک هستند که نمونه‌هایی در حال بهره‌برداری است. در این سنگ‌ها مواد آتشفشانی متعلق به دوره سنوزوئیک که سنگ اصلی آنها تراکیت‌های پورفیزی است، نفوذ کرده است.
فیروزه را از توده‌های سنگی که در قدیم به‌وسیله چکش و اکنون به‌وسیله باروت خرد می‌شوند، جدا کرده و در کیسه‌های مخصوص می‌ریزند. مواد دور ریخته شده مجدد بازبینی می‌شوند و فیروزه‌های باقیمانده از آنها جدا می‌شود.
معادن فیروزه نیشابور را به دو گروه خاکی و کوهی تقسیم کرده‌اند که اکنون استخراج در قسمت کوهی انجام می‌شود. فیروزه با سنگ گانگ یا باطله ارتباط دارد و باید سنگ را شکسته و فیروزه را جدا کرد. معدن خاکی در اراضی دامنه و پایه کوه واقع شده و درواقع از هوا زده شدن و شست‌وشوی سنگ‌های حاوی فیروزه و حمل آنها به پایین کوه ایجاد شده است.


کاهش هدررفت فیروزه نیشابور
با وجود تحریم‌ها در چند سال گذشته، معدن قدیمی فیروزه نیشابور با مشکلاتی چون مدرن نبودن تجهیزات برای استخراج که همراه با کمترین هدررفت باشد، دست به گریبان بوده است. از این‌رو برداشتن تحریم‌ها نیز تا حدودی می‌تواند زمینه را برای رشد معادن فیروزه ایران و به‌ویژه نیشابور فراهم کند. وارد کردن تجهیزات و فناوری‌های روز جهان، می‌تواند علاوه بر افزایش کیفیت محصول تولیدشده، میزان پرتی و باطله معادن را کاهش دهد. در این‌باره عضو هیات موسسه کانون کارآفرینی علوم گوهر دانشگاه تبریز درباره وضعیت معدن فیروزه نیشابور در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: معادن فیروزه فعال دارای پروانه بهره‌برداری و اکتشاف در ایران در ۲ منطقه دامغان و نیشابور قرار گرفته‌اند.
امیر امام‌جمعه در ادامه خاطرنشان کرد: نخستین مورد نبود اکتشافات سیستماتیک فیروزه است، زیرا هم‌اکنون اطلاعاتی درباره عوامل کنترل‌کننده تشکیل و تمرکز فیروزه در نیشابور موجود نیست. البته در این میان پژوهش‌ها و بررسی‌هایی از سوی بخش‌های مختلف انجام شده است، اما اطلاعات کامل و تفکیک‌شده‌ای وجود ندارد و اکتشاف را با مشکل روبه‌رو می‌کند. وی با اشاره به اینکه در معدن فیروزه نیشابور شرایط زمین‌شناسی، در جای‌گیری سنگ فیروزه نقش مهمی دارد که باید به آن توجه شود، گفت: اما این اصل، تنها یکی از عوامل مورد نیاز برای اکتشاف و بهره‌برداری است و برای انجام عملیات اکتشاف به شکل سیستماتیک آنچنان که باید اقدامی نشده است.
امام‌جمعه یادآور شد: در حال حاضر بهره‌برداری از معادن فیروزه همچون معدن فیروزه نیشابور با مسائل و مشکلاتی مواجه است. هم‌اکنون شرکت تعاونی روستایی که در این معدن فعال است، عملیات اکتشافی را به‌درستی انجام نمی‌دهد و دلیل آن نداشتن دانش فنی است، چراکه هنگام عملیات استخراج، به‌طور همزمان عملیات اکتشافی نیز انجام می‌شود.


عضو هیات موسسه کانون کارآفرینی علوم گوهر دانشگاه تبریز با اشاره به روش سنتی بودن استخراج در معدن فیروزه نیشابور خاطرنشان کرد: روش کار در این معدن به این شکل است که برای پیدا کردن فیروزه، براساس شواهد و تجربه‌های افرادی که در این معدن کار کرده‌اند، به زدن تونل استخراجی اقدام می‌کنند، به گونه‌ای که شاهد هستیم با گذر زمان، حفره‌ها و تونل‌های بسیاری ایجاد شده که اگر این روند ادامه پیدا کند احتمال ریزش معدن یا خالی‌شدن سطح زیرین معدن با یک زلزله بسیار کوچک بسیار افزایش خواهد یافت. در واقع آنها به جای حفاری اکتشافی، تونل استخراجی حفر می‌کنند. وی بر این باور است که نداشتن مدیریت صحیح و دانش فنی ازجمله مسائل و مشکلات معادن فیروزه است.
امام‌جمعه همچنین درباره آثار پساتحریم بر معادن فیروزه عنوان کرد: با پسابرجام می‌توان دستگاه‌های حفاری تونل وارد کشور کرده و در معادن از آنها استفاده کرد. همچنین می‌توان زمینه همکاری و مشاوره گرفتن از یک شرکت خارجی برای ساخت و طراحی دستگاهی مشابه دستگاه «تی‌بی‌ام» مخصوص معدن فیروزه را ایجاد کرد تا به‌جای انجام عملیات انفجاری کنترل‌شده، از این دستگاه استفاده کرده و بدون انفجار سنگ را استخراج کنند.
وی یادآور شد: جدایی فیروزه از سنگ میزبان نیز یکی دیگر از مسائلی است که تاکنون در ایران به شکل سیستماتیک انجام نشده و همچنان به شکل سنتی انجام می‌شود. در پساتحریم امکان همکاری مشترک با کشورهای بزرگ فراهم شده و می‌توان برنامه مناسبی برای جداسازی فیروزه از سنگ میزبان را ایجاد کرد تا میزان هدررفت محصول نهایی را کاهش داد. بنابراین در گام نخست باید دانش فنی و تجهیزات نوین را به کشور وارد کرد تا محصول درخواست شده (که اندازه و رنگ آن مشخص شده) از سوی کشورهای خارجی را تولید کرده و به سود رسید. گفتن این نکته مهم است که با استفاده از تجهیزات روز، درخشش این سنگ‌ها به حد قابل توجهی افزایش خواهد یافت. امام جمعه درباره فعالان حاضر در معادن فیروزه نیز اظهار کرد: در حال حاضر افراد با تجربه بسیار بالایی در معادن فیروزه فعال
هستند. اما در اختیار داشتن عوامل اکتشافی بسیار مهم است و در صورت نداشتن آنها حتی افراد دانش‌آموخته در حوزه معدن نیز توان کافی برای اجرای عملیات اکتشافی و بهره‌برداری صحیح از معدن را نخواهند داشت. او بر این باور است که معدنکاران سنتی از تجربه بسیار بالا و خوبی برخوردار هستند اما در صورت ایجادنشدن ارتباط با دانش فنی و فناوری‌های نوین با مشکل روبه‌رو خواهند شد. او ادامه داد: در گام نخست باید مشخص شود میزان سوددهی معادن فیروزه در ایران به‌دلیل اکتشافات غیراصولی و بالا بودن تعداد نیروی انسانی فعال در معادن آنچنان زیاد نیست و برای افزایش میزان صرفه اقتصادی از این معادن باید اقدامات گسترده‌ای انجام شود.


با آموزش معادن خود را جهانی کنیم
برخی از فعالان حوزه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی معتقدند، نبود تجهیزات نوین و محدود شدن فرآوری باعث شده فیروزه نیشابور نتواند سهم بالایی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد، این درحالی‌که در برخی از موارد تاجران چینی، عرب و ترک با خرید فیروزه خام نیشابور و فرآوری آن اقدام به صادرات فیروزه ایرانی به نام خود می‌کنند. البته در مقابل برخی از فعالان می‌گویند روش تراش و فرآوری فیروزه در تمامی کشورها یکسان است این درحالی است که سالانه مقدار زیادی فیروزه خام از امریکا و دیگر کشورها وارد ایران شده و پس از تراش و صادرات به نام فیروزه نیشابور فروخته می‌شود. در هر حال آنچه مسلم است فیروزه نیشابور از جمله محصولات معدنی است که با سرمایه‌گذاری و بهبود شرایط تولید قادر به توسعه اقتصادی منطقه و حتی کشور خواهد بود.
در این‌باره مدیرعامل شرکت آموزشی، تولیدی، صادراتی گوهرنشان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: ظرفیت اقتصادی بسیار بالایی در زمینه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در دنیا وجود دارد، اما کشورهای انگشت‌شماری در دنیا وارد این صنعت - هنر شده‌اند. درحال‌حاضر کشور ما صاحب معادن بسیار خوبی در زمینه سنگ‌های قیمتی و گاهی نیمه‌قیمتی است که فیروزه نیشابور یکی از بهترین آنهاست. حمیدرضا علیمردانی در ادامه خاطرنشان کرد: متاسفانه پس از استخراج سنگ‌های قیمتی حجم بالایی از آنها به کشورهای مختلف دنیا صادر می‌شود و بعد از فرآوری با ارزش‌افزوده بالا و چندبرابری دوباره به خود ما به فروش می‌رسد. این در حالی است که ما حتی مطلع نیستیم در اصل این سنگ‌ها با تراش جدید به خود ما تعلق داشته است.
وی درباره اهمیت تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی یادآور شد: در حقیقت آنچه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی را تا چندین برابر ارزشمندتر می‌کند، بحث فرآوری و تراش این سنگ‌هاست. اگر بتوانیم تراش سنگ‌های قیمتی را در کشور نهادینه کنیم در بحث اشتغالزایی می‌توانیم به وضعیتی پایدار، مولد و صادراتی برسیم و از مزایای آن استفاده ملی ببریم؛ ظرفیت‌های معدنی ما در این زمینه برگ برنده ما است که با آموزش می‌توانیم وارد رقابت در عرصه جهانی شویم.

دیدگاهتان را بنویسید